STRIKKING I bokmeldinga «Mellom rett og vrangt» går Espen Søbye langt i å diskreditere strikkebøker, strikking og strikkande kvinner. Eg tar for meg slutten først: Her raljerer Søbye over at Dorthe Skappel tener pengar på strikkegenserar som liknar telt, og lurer unge kvinner til å kjøpe dei. Eg lurer: Er det mindre høgverdig å tene pengar på bøker om strikkeplagg enn til dømes bøker om ved, Espen Søbye? Jamfør suksessen til Lars Mytting i 2011, Hel ved.
Det handlar visst om kvinneideal og kvinnekamp dette. Ikkje noko er nytt under sola. Å lese «Mellom rett og vrangt» gir ei sterk kjensle av déjà vu. Sett det før, høyrt det før, at kvinners arbeid og interesser og hobbyar blir nedvurdert, latterleggjort og mistenkeleggjort.
Men først ein sveip innom ulike framstillingar av handarbeid gjennom tidene.
I gresk mytologi finn vi fruktbarheitsgudinna Ariadne, dotter av kong Minos og dronning Pasifae av Kreta. Av atenarane krev Kong Minos sju unge jomfruer og sju unge menn kvart niande år som offer til Minotauros, han som held til i den vidgjetne labyrinten. Ariadne forelska seg i Thesevs, som skulle ofrast. For å hjelpe han, stakk ho til han eit magisk sverd og batt eit garnnøste rundt handleddet hans. Han drap Minotauros og kom seg ut or labyrinten ved hjelp av garnnøstet.
Eg kan ikkje hugse å ha høyrt kritiske røyster hevde at det viser mangel på kreativitet å lage mat ut i frå oppskrifter.
I norrøn mytologi sit dei tre nornene Urd, Verdande og Skuld til ved treet Yggdrasil og bestemmer skjebnar ved å spinne, måle og klippe livstråder til menneskebarn og æser. I Bibelen finn vi mellom anna Dorkas (Apg 9), som Paulus vekte opp frå dei døde i Jaffa. Mens ho låg død, sto kvinnene rundt henne og viste fram kjortlar og plagg ho hadde laga. I Apg 16 finn vi Lydia som var ei dyktig forretningskvinne. Ho handla med purpurfarga tøy, eit verdifullt materiale på den tida.
Kvinner har drive med handarbeid som veving, strikking, hekling, saum og broderi i tillegg til handel med desse i hundrevis av år. Arbeida har pryda kroppen og heimen. Litt foraktfullt kallar Søbye dette for «pyntelyst». Men det har også vore eit naudsynleg arbeid å lage klede til seg sjølv og familien. Før Jeanne D’Arc blei ein framifrå militær leiar og hærførar i Frankrike på 1400-talet, framstilte ho seg sjølv, berre 16 år gammal, for kaptein Robert de Baudricourt i ein enkel, raud heimevevd kjole. Ho sa at ho hadde fått eit viktig oppdrag frå høgare makter. Sannsynlegvis hadde ho vore med og laga kjolen sjølv.
På 1800-talet gjekk gründeren og misjonæren Hans Nielsen Hauge omkring i heile landet mens han strikka. Strømpene han strikka blei gitt til fattigfolk. Slik mange misjonærkvinner gjennom åras løp har latt strikkepinnane gå til inntekt for misjonen. Mange norske sjømenn har fått varme labbar og nyfødde babyar naudsynlege luer for å unngå varmetap.
Kvinner har òg tatt strikka plagg til nye høgder. Dyktige designerar som Ellinor Flor og Tine Solheim har teke utgangspunkt i tradisjonelle mønstre som Selbu-rosa og skapt nye, vakre kreasjonar. Dale of Norway, trikotasjefabrikken som blei etablert i 1879 som Dale Fabrikker, er òg med og plasserer Noreg på verdskartet, blant anna med designa strikka plagg til utøvarane i Vinter-OL. Vi kan seie at strikka plagg ein del av den norske identiteten. Bønder og fiskarar, som vi alle finn i slekta viss vi går langt nok bak, var kledd i tjukke strikka genserar og vottar då dei arbeidde om vinteren.
Som Søbye kjem inn på, Ibsens Nora blei bedt om å slutte å strikke fordi det var «uskjønt». Eg vil nemne langdiktet «Jimmen» av Øivind Rimbereid. Her sit ei eldre kvinne og strikkar på Dale psykiatriske sjukehus. Det er fint skildra korleis livet raknar og maskene glipp ut av hendene hennar ein for ein. Mor mi var sjukepleiar på Dale psykiatriske i si tid (etter krigen). Av henne har eg lært å både sy, strikke og hekle, noko eg er svært takknemleg for. Sjølv strikka eg meg gjennom tre år på vidaregåande skule, då hendene hadde store problem med å vere i ro.
Mor mi døydde i fjor i ein alder av 95 år. Eit langt liv var til ende, og etter henne var mange fine ting som eg set stor pris på i dag, mellom anna eit hekla pledd og pute i bestemorsruter. For eit par år sidan var eg i ei gravferd. Ei kvinne som hadde ei leiande stilling hadde gått alt for tidleg bort. Blant dei sørgande la eg merke til eine dottera som bar eit stort, vakkert sjal om skuldrene. Eg gjekk bort og kommenterte det. Ho sa at mora hadde strikka det. Ho heldt rundt sjalet, som om det var ei siste omfamning frå mora.
Kvart handarbeid har si eiga historie. Kunstnaren Kari Steihaug har samla på dei ufullenda. Ho har hatt utstillingar og skrive bok: «De ufullendte er et innsamlings- og dokumentasjonsprosjekt om poesien i det uperfekte og om det å gi oppmerksomhet til noe mislykket og tapt. De uferdige strikketøyene er bærere og beholdere av tid og tanker, sorger og gleder, håp og drømmer. Historiene forteller blant annet om en kjæreste som gjorde det slutt før den andre sokken ble ferdig, om barn som vokste fortere enn strikketøyet og om kompliserte prosjekter langt over strikkernes evne og ferdigheter».
Vi har alle våre ufullenda prosjekt i livet. (Sjølv har eg liggande bolen til ein grå genser som skulle ha vore ferdig til sonens 4-års dag. Neste år fyller han 23).
Små og store, vakre og røffe strikkeplagg, gir glede. Glede å gå med, glede å gi vekk, glede å få. Ull er eit fantastisk slitesterkt materiale. Det er godt for sauen, og det er godt for menneskekroppen. Det pustar. Det er mellom anna bra for slitasjegikt, som eg har. Rundt saueulla er det knytt ein heil industri, frå profesjonelle saueklipparar som har det som levebrød, til dei som altså tener pengar på strikkebøker og strikkebloggar.
Sistnemnde går Søbye i rette med. I tillegg ser han ikkje det kreative og skapande i å følgje ein strikkeoppskrift. Eg viser til to andre kunster, musikken og matlaginga. Eg kan ikkje hugse å ha høyrt kritiske røyster hevde at det viser mangel på kreativitet å lage mat ut i frå oppskrifter. Kva skulle vi elles gjere, vi som ikkje er meisterkokkar og går rundt med oppskrifter og metodar i hovudet? Han som vil kan prøve å bake ei kake utan å følgje oppskrift. Eller spele eit pianostykke etter hugset utan nitid øving. Pianistane følgjer notane, eller oppskrifta om ein vil. Som Leif-Ove Andsnes når han øver inn Beethoven sine pianokonsertar til dei sit i fingrane. På same måten vil ofte strikkeoppskrifta sitje i fingrane når ein har halde på ei stund.
(Beethoven skreiv til unge Eleonore at han ønska seg ein vest av angoraull, strikka av henne. Av rein forfengelegheit, fordi han då ville bere eit plagg som var strikka av ein av dei beste og mest beundringsverdige kvinnene i Bonn. Slik kan det òg seiast).
Koplinga mellom musikk og strikking er ikkje heilt på jordet. Musikkprofessor Jon-Roald Bjørkvold tar i dokumentarfilmen «Når øyeblikket synger» (1995) for seg det musiske i mennesket, og nemner strikking som ein aktivitet som er god for kroppen og som skapar ein naturleg rytme.
Når det gjeld eigne strikkeeskapadar, har eg strikka både etter mønster og dikta mine eigne kreasjonar, med meir eller mindre hell. Begge deler kan gi gode resultat. Dessutan er det ein fin måte å nytte restegarn på. Som Harold Bloom påpeiker, det gjeld å kjenne tradisjonen før ein skapar noko nytt ut i frå han. I begge mine yrke (lærar og forfattar) blir det stilt store krav til å «finne på» og bruke kreativiteten, då er det somme gonger avslappande å setje seg ned med eit strikketøy og følgje ein ferdig oppskrift. Hjernen har ikkje vondt av å måtte finne ut av mønster som strikkeoppskriftar, sudoku, kryssord og liknande.
Slik eg ser det, er strikking ein tradisjon vi burde vere stolte av. At kvinner lagar strikkebøker og bloggar og tener pengar på det, rokkar ikkje ved det. Heller ikkje matbloggar og kokebøker (eller bøker om ved). Tradisjonar finn nye vegar og kanalar. Når det gjeld kvinneideal, trur eg at kampen mellom kvinneideala androgyn og ferm, som Søbye nemner, mest er ein (litterær) konstruksjon.
Det eg ser, i det verkelege livet, er eit kvinneideal som femner alt. Der kvinner er runde, slanke, androgyne, feminine, store, små. Der kvinner blir direktørar, redaktørar, generalar, bilmekanikarar, advokatar, musikarar, kunstnarar. Der kvinner er seg sjølv. Der kvinner ikkje strikkar eller driv med handarbeid. Der kvinner har strikketøy eller geriljabroderi i veska. Der kvinner har strikkeblogg og tener pengar på strikkinga si. Der kvinner gjer som dei vil.
Siv Østrem Peersen er skribent og tidlegare lærar.