Eg klarte ikkje å la vere å korrigere han: Eg skjønte kva han meinte, men så var det ikkje så lenge sidan nokon faktisk skaut på meiningsmotstandarane sine her i Noreg.
Korleis går det an å gløyme noko så fælt?
Men det var ikkje alle som hadde gløymd Utøya i valkampen 2017. Det styggaste angrepet kom frå justisminister og Frp-politikar Per-Willy Amundsen i eit intervju med VG: «Det er rørende at Ap har blitt så opptatt av å ansette flere i politiet. De skjønte vel poenget etter 22. juli.» Dette var altså reaksjonen frå ministeren etter at Arbeidarpartiet hadde lova fleire politifolk i distrikta. Arbeidarpartiet blei forbanna, med rette, og Amundsen måtte orsake fråsegna.
Eg er ikkje medlem i Arbeidarpartiet. Likevel blei eg sint då eg las kommentaren frå Amundsen. Sinnet sit framleis i kroppen. Korleis er det mogleg å vere så frekk?
Eit tilbakeblikk …
… ikkje til 2011, men til 2004. Då heldt partileiaren i Framstegspartiet, Carl I. Hagen, ein tale for dei kristenkonservative medlemmane i Levande ord, kor han hevda at «ikke alle muslimer er terrorister, men alle terrorister er muslimer». Han kunne ikkje tatt meir feil. Same år var nemleg Anders Behring Breivik medlem i partiet til Hagen.
Breivik er openbert ikkje nokon muslim. Dei færraste vil assosiere han med religion i det heile. Likevel kopla terroristen det politiske prosjektet sitt til varetakinga av kristen kultur. Det er i alle fall ein av hovudtankane han uttrykte i manifestet sitt, «2083», som han spreidde på internett like etter terroraksjonen.
Det er sjølvsagt ingen som krev at kristne skal ta ansvar for handlingane til Breivik etter at manifestet blei delt på Youtube. Det er heller ingen norske politikarar som hevdar at kristendom er ein religion tufta på hat og vondskap.
Eg er glad for at vi ikkje gjev kristne skulda for terrorhandlingane til Breivik. Eg er glad for at vi ikkje assosierer kristne, kvite menn med terror og ekstremisme når vi går forbi dei på gata.
Gleda kjem likevel med ein bismak, for det er som om vi har gløymd at det er han som historisk sett er representanten for terror på norsk jord. Det er nemleg ikkje sikkert at det er fordi vi er så snille og gode – fordi vi lar vere å generalisere – at vi ikkje mistrur motiva til den kvite mannen i gata. Det kan like gjerne vere fordi vi framleis trur på Carl I. Hagen anno 2004. Vi kan ha fortrengt det som skjedde 22. juli til fordel for det gamle skremmebiletet. Det er som om det er dette som lever vidare, fordi det er denne fienden vi lever best med: førestillinga om at alle terroristar er muslimar.
Les også: «Politisk trolling om statsborgerskap», en logikksjekk av Sylvi Listhaugs påstand om at Ap setter terroristers rettigheter over nasjonens sikkerhet.
Politikk og galskap
Det er denne fienden vi lever best med: førestillinga om at alle terroristar er muslimar.
Det verkar lettare å bortforklare terroren på Utøya med at det var ein gal mann som gjennomførte han, enn å peike på at Breivik var islamofob, at han var kristen, at han var antifeminist eller at han hata såkalla kulturmarxistar. I staden var terroristen frå Oslo Vest ein gal mann med eit forvrengt verdsbilete, som dessutan handla heilt åleine.
Alle desse påstandane er i og for seg riktige, men dei er ikkje tilstrekkelege til å forklare Utøya-terroren. Sinnsforvirra menneske kan òg bli påverka av politikk, og dei kan knyte eigne overtydingar til ideologiske straumar i tida. Dersom galskap og politikk var to åtskilte storleikar hadde nok verdshistoria sett ganske annleis ut.
Eg meiner at terrorangrepet på Utøya var ei politisk handling. Ein gal mann stod bak terroren, men motivet hans var ikkje desto mindre av politisk karakter. Han ville stogge innvandringa til Noreg, og for å få dette til ville han rydde innvandringsvenlege krefter av vegen.
I 2011 sa Per Fugelli og Petter Nome at Framstegspartiet har vore med å nøre opp hat og framandfrykt, og at vi måtte forstå handlingane til Anders Behring Breivik i lys av dette politiske klimaet. Fugelli og Nome fekk kritikk frå mange hald, og til og med Jonas Gahr Støre kritiserte dei to for å fordele skuld etter terroraksjonen. Nome gjekk tilbake på utsegna etter kvart. Kritikarane meinte at hendinga var heilt fersk, og såra hadde ikkje fått tid til å gro – ikkje det grann! Det finst visstnok ei tid for alt. Spørsmålet er om det nokosinne kjem ei tid for Utøya. Kan vi i det heile diskutere dei politiske motiva bak terroren utan å trakke nokon på tærne?
Eg trefte min første kjæraste på Utøya
Det var 2007 og Raud Ungdom leigde Utøya av AUF for å arrangere sommarleir. Eg sat rundt eit bål saman med andre raudglødande ungdommar. Ein av dei var ekstra søt, så eg tok mot til meg og helsa på han. Året etter var vi blitt saman. Vi budde i telt saman, vi bada i Tyrifjorden, og vi droppa programpostar for å dele ei pakke Love Hearts i sola. Eg var forelska på Utøya.
Kanskje var eg òg forelska i Utøya? Eg blei i alle fall emosjonelt investert i øya, og kom tilbake kvart einaste år etter 2007, heilt fram til 2011. Då blei leiren avlyst.
Somrane på Utøya har verka inn på korleis eg forstår verda. Dei har forma menneskesynet mitt og dei politiske ideala mine. I så måte er eg ikkje unik. Utøya har vore viktig for politiske ungdommar på venstresida i fleire tiår – og først og fremst for medlemmane i AUF.
Utøya bør gjere vondt for fleire enn AUF-arane
For ein heil generasjon med AUF-arar vil Utøya vere eit sår som aldri gror. Burde det ikkje vere det for fleire?
For ein heil generasjon med AUF-arar vil Utøya vere eit sår som aldri gror. Burde det ikkje vere det for fleire?
— sofie marhaug
Diskusjonen om 22. juli-minnesmerke kan tyde på at det er mange som vil gløyme smerta. Kunstnaren Jonas Dahlberg vann som kjend utsmykkingskonkurransen som blei lyst ut etter terroren, med eit verk som skar tvers igjennom Sørbråten på den eine sida av Tyrifjorden. Etter sterke protestar frå naboar – ikkje frå dei etterlatne – har prosjektet blitt flytta og utsett. Kva som skjer med dei opphavlege planane er uklårt. Det blei for mykje for naboar og hytteeigarar å bli minna på det forferdelege som hadde hendt kvar gong dei såg ut vindauget.
Eg kan forstå at ein har lyst til å gløyme Utøya-terroren. Samstundes trur eg det er farleg å fortrenge det som har skjedd. Då blir dei pårørande endå meir åleine med smerta, fordi vi andre ikkje tar ansvar. I staden lèt vi som at det ikkje har noko med oss – med nasjonen Noreg – å gjere. Samfunnet, med dei politiske straumane som vi finn i det, har vore med å fostre terroren som fann stad. Dette må samfunnet òg hugse. Berre slik kan vi ta konsekvensane av det vi har avla fram, og starte arbeidet med å bygge eit fellesskap som ikkje er prega av rasisme og framandfrykt.
I denne valkampen såg vi korleis politikarar på høgresida prøvde å redusere Utøya til eit spørsmål om beredskap framfor å diskutere årsakene som ligg bakom terroren, slik som i eksempelet med justisministeren. På eitt nivå er diskusjonen om tryggleik viktig, men på eit anna nivå er han ei forenkling. Eit samfunn kan nemleg aldri vere heilgardert mot terror. I dette perspektivet blir beredskapsdebatten derfor underordna den mest grunnleggande årsaka til terroren: Anders Behring Breivik og hans politiske overtyding tufta på hat og rasisme.
Om vi derimot ser vekk frå dei politiske motiva til terroristen, om vi berre gløymer den kvite mannens vreide, og det heile berre blir eit unntak utan følger, kva har vi eigentleg gjort då for å unngå eit nytt 22. juli? Risikerer vi ikkje å bli sittande att med dei same verdiane og dei same fiendebileta som før?
Så er det òg lettare å oppføre seg som om ingenting har hendt, mykje enklare enn å stå i smerta saman med dei etterlatne, dei som alltid kjem til å ha det vondt.